Haşhaş Kapsülü Üzerindeki Çiziklerden Damlayan Efsunlu Sakız Ya da Afyon'un Dumanaltı Tarihi

Neolitik çağlardan bu yana insanlığın ağrıların tedavisinde, yemeklerin çeşnilendirilmesinde ve dini ritüellerde tütsü olarak kullandığı haşhaşın bilincimizi kaybetmemize yaramasına rağmen tarihimizin bir parçası olduğu bilinmelidir. Tarihin temellerini oluşturan Sümer kayıtlarından bu yana bütün antik kültürlerde haşhaşın yer alıyor olması insanlığın hafızasındaki haşhaşın yerinin eskiliği hakkında bir ipucu verecektir. Bugün sağlığa zararları ortaya konan, kullanımı ve ticareti yasaklanan bu bitkinin tohumlarının altında ise efsunlu bir tarih yatmaktadır.

“UYUŞTURUCU TÜKETİMİ SAĞLIĞINIZA CİDDİ ZARARLAR VERİR”

“TÜKETMEYİNİZ, TÜKETİLMESİNE ENGEL OLUNUZ”

Bu yazı tümüyle bilgilendirme amacıyla yazılmıştır. Lütfen uyuşturucunun sağlığınıza olan etkilerinden sakınınız!

Yine afyon kaynaklı bir başka kimyasal olan morfinin yaygınlık kazanmasından önce haşhaşın savaş meydanlarında, tabip ocaklarında ve şifacı kazanlarında sağlık dağıtmak amacıyla çok yaygın olarak kullanıldığı unutulmamalıdır. Haşhaş bitkisinin çiçeği ve tohumları baharat olarak yemekleri tatlandırmakta, kolay bozulabilecek gıdaları saklamada ve etleri çeşnilendirmede kullanılmıştır. Bugün Anadolu’da dahi haşhaşlı yemek ve tatlıların tarifleri kullanılmaya ve damakları neşelendirmeye devam etmektedir.

Amerikan İç Savaşı yıllarında Friedrich Sertümer isimli Alman bir eczacının afyon çekirdeğinin enzimlerinden elde ettiği Morfinin ticari başarısı bir anda bütün gözleri asırlardır insanların uğruna savaşları dahi göze aldığı bu gizemli bitkinin kimyasal ve tıbbi faydalarına çevrilmesine neden olmuştur. Morfinin sadece bu savaşta 400 binden fazla askerde bağımlılık yaptığı gibi bir komplo teorisi dahi bu efsunlu ilacın başarısını gölgeleyememiştir. Afyondan türetilen Morfinin ardından Bayer’in 1874’te Eroin’i üretmesi ve yan etkileri nedeniyle meşhur olmadan önce tıbbi bir ilaç olarak satışına başlaması bu komplo teorilerini desteklemiştir. Bayer firması eroinin yan etkilerini fark edip piyasadan çekmesine rağmen kullanımını engelleyememiştir.

Yine de gerek eroin gerekse morfin bir yana afyon bazlı ağrı kesicilerin ve uyuşturucuların cerrahi odalarında (ve özellikle savaş meydanlarında) kullanımı günümüze kadar süregelmiştir. Haşhaşın bu kimyasal özellikleri kullanımının tıp ve kimyada vazgeçilmez kılmaktadır. İngiliz emperyalist güçlerinin coğrafi keşifler yoluyla Afrika’yı geçip Hindistan’a ve Çin’e ulaşmaları ile doğuluların yüzyıllardır kullandıkları bu bitkinin batılılarca keşfedilmesine neden olmuştur. İngiliz tüccarları Çinli çiftçilerden sınırlı olarak satın alabildikleri bu efsunlu bitkiyi Hindistan’da üretmeye başlamaları tarihin dönüm noktalarından bir tanesi olarak not edilebilir.

İngiliz müteşebbislerinin ucuz Hindistan bahçelerinde yok pahasına mal ettiği haşhaşı Çin pazarına sokmaları Çin’in yerleşik yasalarına aykırıydı. Bu durum Çinli ve İngiliz tüccarlarının karşı karşıya gelmelerine neden oldu. Afyon ticaretinin yüksek karı ve müşterilerinin bitmek tükenmek bilmeyen aşırı talepleri afyon pazarının kontrolünü çok stratejik kılıyordu. Bu yüksek karı ve büyük ticarete sahip olma mücadelesinin silahla buluşması çok uzun sürmedi. Afyondan oluşan kar vazgeçilemeyecek kadar büyük ve devamlıydı.

Çin’in doğu tipi üretim tarzında küçük bahçelerde yetiştirip yerel işletmelerde kullanıma hazır getirdiği afyona karşı İngilizlerin Hindistan’daki büyük sömürge arazilerinde ve gelişmiş batı tipi mekanize işletmelerde kullanıma hazırladığı afyonun hiçbir başarı şansı bulunmamaktaydı. Çin’deki Qing hanedanlığının var gücüyle karşı çıktığı bu ticari savaşımın karşı cephesini İngiliz ve Fransız işadamları, Doğu Hindistan Ticaret Şirketi ve emrindeki İngiliz askerleri bulunmaktaydı. Afyon savaşlarını kaybettikten sonra yüz yıl sürecek bir aşağılanmaya maruz kalacak Çin toprakları, komünistlerin emperyalizmi ülkeden kovmasına kadar sömürülmeye devam edecektir.

Haşhaşın Çin’le rekabete girmeden çok önce Asya içlerinde bilindiği ve kullanıldığı da ayrıca not edilmelidir. Özellikle Hasan Sabah ve çetesinin Alamut Kalesinde yetiştirdiği müritleri ve suikastçılarını afyon yordamıyla cennet tahayyülü ile kandırdığı ve rakip siyasetçilerin öldürülmesinde kullandığı dilden dile aktarılmaktadır. Bu gizemli bitkinin efsunlu dumanı altında dönen siyasi komploların onlarca yıl hüküm sürdüğü Hindistan, İran, Afganistan ve Pakistan toprakları bugün dahi haşhaş üretiminde başı çekmeye devam etmektedir.

Haşhaşın derin ve yaygın geçmişi incelendikçe insanlık tarihinin her noktasında etkileri gözlemlenebilecektir. Afyonun tek tanrılı ya da çok tanrılı, Hıristiyan yada Müslüman, medeni yada geri kalmış bütün toplumlarda kültürel kökenleri mevcuttur. Eski Romalılardan Müslüman dünyasına, Komünist Çin’den Medeni Avrupa’ya bugün afyonla tanışmamış, afyonun efsunlu dumanı altında ayakta kalmaya çalışmamış kavim bulunmamaktadır. Her ne kadar İslam’ın sigaraya (ve dolaylı olarak afyon katılmış sigaraya da) açıkça bir yasak getirmemiş olsa da gerek Sabbah’ın komploları nedeniyle erken bir zamanda gerekse afyon kullanımının sağlığa zararlarının anlaşılması nedeniyle sonraki zamanlarda bazı İslam alimleri haşhaşı ve haşhaş kullanımını yasaklamıştır.

Ancak dini baskıların gücü haşhaşın efsunlu gücü karşısında ne kertede başarılı olduğu tartışmalıdır. Zira El-Ukbari'nin Kitabu's Sevanih'de anlattığına göre, 1260 yılında Tuster'de rastladığı Şeyh Cafer İbn Muhammed El-Şirazi haşhaşın esrarlı etkilerinin ilk kez Zave'deki Kalenderliğin kurucusu Haydar tarafından bulunmuş ve kısa sürede kullanımı artmıştır. İnsanlar bütün yasaklamalara ve baskılara rağmen afyon kullanmaya devam etmişlerdir. Türklerin Maveraünnehir’den Hazar’a, İran platolarından Anadolu yaylalarına ve en sonunda da Viyana kapılarına kadar dayandıkları yüzyıllarda ise haşhaş ticaretindeki Çin ve İngiliz tekeli kırılmıştır. Anadolu ve Rumeli köylüsü verimli tarlalarında ve bahçelerinde yetiştirdiği haşhaşın Avrupalı gezginlerce tüttürüldüğü ve müptelalara tavsiye edildiği bilinmektedir.

Türklerden çok önceleri de Anadolu'nun Hititlilerden bu yana bu efsunlu bitkiye ev sahipliği yaptığı bilinmektedir. Hitit ve Sümer kaynaklarında haşhaşın özellikle afrodizyak olarak hazırlandığı belirtilmektedir. Anadolu'nun bin çiçekli bahçesinde yoğrulan Selçuk ve Osmanlı kültürü engin hoşgörüsüyle yıllarca haşhaşı batılılara taşımıştır. Gerçi İslam'ın dar yorumlarının işlerlik kazanmasıyla haşhaşın üretim, kullanım ve ticareti ayıplanır hale gelmiş, en sonunda da bizzat afyon kullanan bir sultan tarafından yasaklanmıştır. Afyon’un yıllarca yazısız bir toplumsal mutabakat yoluyla sürdürdüğü iktidarı, dini taassuba ve siyasi komplolara yenilmiştir.

Batılıların Çin mallarına karşı uyguladıkları yasaklamalardan birisi de haşhaşa yönelik olmuştur. ABD’de başlayan bu afyon karşıtı yasal düzenlemelerin gelişecek tıbbi ve kimyasal araştırmalarla desteklenmesiyle diğer ülkelerde bu uygulamayı takip etti. Avusturyalı yerlilerin, Afrikalı kara derililerin, Anadolu göçerlerinin ve Batılı ehli keyif erbaplarının günlük bir rutini haline gelen afyon tüketimine karşı yasal düzenleme yarışına giren siyasal otoritelerin askeri, siyasi ve dini gibi çok çeşitli gerekçeleri bulunmaktaydı. Tarihi bir ironi olarak ise sağlık gerekçeleri bunlara en son eklenen olmuştur.

Kapitalist üretim ilişkilerinin yaygınlaşmasıyla hızla yükselen ticari metalaşma karşısında “koca karı ilacı” yada eski bir “halk alışkanlığı” olarak ticari olmayan afyon tüketimine göz yumulmazdı. Bu nedenledir ki modern eczane raflarını eroin, morfin ve aspirin benzeri “ağrı kesicilerin” doldurmaya başladığı bir dönemde afyonun yasaklanması çok doğaldır. Aslında bakılacak olursa yasaklanan bu “uyuşturucunun” yasaklanması değildir, söz konusu olan yasal olarak üretilmeyen, vergilendirilmemiş, kontrol edilmemiş ve ticari olarak metalandırılmamış afyonun yasaklanmasıydı.

Dünya ekonomik ve siyasi düzeninin hızla kapitalistleştiği on dokuzuncu ve yirminci yüz yıllarda sağlık alanında yaşanan büyük gelişmeler artan ağrı kesici talebinin* karşılanması için en büyük rakibi olan kayıt dışı sağlık harcamalarını yasaklamak zorundaydı. İşte bu yasaklama ile binlerce yıldır insanların kullandığı (ve büyük ihtimalle bu alışkanlık nedeniyle bilinçsizce öldüğü) afyonun metalaştırılması ve tıbben kullanıma sunulması yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. Haşhaşın uzun ve çalkantılı tarihi modern sağlık hizmetlerinin gelişmesiyle yer altına inmiştir. Bugün milyonlarca doları bulan uluslar arası yasa dışı afyon kullanımı bir yana yasal uyuşturucuların haşhaşın tarihi misyonunu devam ettirdiği söylenebilir.

“UYUŞTURUCU TÜKETİMİ SAĞLIĞINIZA CİDDİ ZARARLAR VERİR”

“TÜKETMEYİNİZ, TÜKETİLMESİNE ENGEL OLUNUZ”

----------------------------------

* modern hayatın olumsuzlukları, üst üste yaşanan buhran ve savaşlar, orantısız artan çalışma saatleri, fabrikasyon üretim tipinin insan bedeni ve ruhu üzerindeki olumsuz etkileri gibi nedenler bu talebin temelinde yattığı söylenebilir.


Dr. Selahattin ÖZKAN



Yararlanılan Kaynaklar:

1. http://en.wikipedia.org/wiki/Opium
2. https://www.nytimes.com/books/first/b/booth-opium.html
3. http://www.heroinhelper.com/my_books/little_book_of_opium/index.shtml
4. http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/heroin/etc/history.html